We hebben een hardnekkige gewoonte in ons dagelijkse handelen: we voegen ons graag naar het gedrag van de meerderheid. Dat heet conformisme. Conformisme is een hardnekkige menselijke dwaling, die zich vooral in het onderbewuste heeft gevormd. Er zijn vele voorbeelden in de geschiedenis die laten zien dat de strategie om ‘mee te gaan’ met de overtuigingen van heersende macht profijtelijker is dan er tegenin te roeien.
In de psychologie zijn veel studies gedaan naar de menselijke ‘winst’ die aanpassing oplevert.
Zo lieten de experimenten van Solomon Asch in de VS zien dat driekwart van de mensheid onder ‘druk’ zelfs de eigen perceptie zomaar overboord gooit. Men gaat gewoon doodleuk mee met de waarneming van anderen als voldoende anderen hen beïnvloeden met een – zelfs aantoonbaar – onjuiste beschrijving van wat men ziet. De eigen feitelijke waarneming wordt dus niet vertrouwd maar wel die van anderen. Onlangs is met hersenonderzoek aangetoond dat het afwijken van een heersende opvatting een stressreactie in onze hersenpan veroorzaakt en dat geeft een slecht gevoel. Dus passen we ons liever aan. Zie daar een simpele fysieke verklaring voor ons kuddegedrag!
Onderzoeker Martin Seligman toonde aan dat mensen kunnen leren ‘hopeloos’ te zijn en gewoon aannemen dat er niets aan hun situatie zal veranderen. En dus geen enkele actie meer ondernemen. Toen de joden die nog in leven waren in de kampen aan het einde van de tweede wereldoorlog bevrijd werden, toonden ze geen blijdschap, maar een enorme gelatenheid. Seligman verklaarde dat, door aan te nemen dat ze hadden ‘geleerd’ dat er geen uitweg meer mogelijk was.
En dan Stanley Milgram, die zich verbaasde over de willekeurige opvolging van bevelen in Hitler-Duitsland. Met zijn befaamde experimenten toonde hij aan dat wij allen, dus niet alleen de officieren in het Duitse leger, geneigd zijn te gehoorzamen aan autoriteiten. Hij liet zien dat driekwart van ons bereid is om te doden als we hiertoe gedwongen worden door een aandringende autoriteit.
En wat ten aanzien het collectief gedachteloos volgen van simpele opvattingen, iets wat we nu veel in de (sociale) media zien? Voor ieders geruststelling: er is niks nieuws onder de zon. Irving Janis heeft eens het kritiekloos vasthouden aan een ingezette strategie in boardrooms onderzocht en beschreven als ‘groupthink’. Hij concludeerde dat als een groep eenmaal effectief functioneert het steeds minder afwijkende, waarschuwende of kritische geluiden toestaat. De nar wordt onthoofd. Janis heeft het zelfs over collectieve pathologie. Dat dit verschijnsel soms dramatische gevolgen kan hebben spreekt voor zich, zie het besluit tot de inval in Irak.
De Griekse wijsgeer Socrates betoogde in zijn tijd tegen de heersende opvattingen in, dat we gevangen zitten in onze eigen perceptie en denkbeelden… En je weet hoe het met hem is afgelopen: hij moest de gifbeker tot de bodem leegdrinken.
Wie staat er nu op tegen heersende en soms schreeuwerige denkbeelden die gevoelsmatig gewoon niet juist zijn? Ik hoor helaas nog weinig moedige leiders die de taal spreken van waarden en intuïtie. Ik zag in de artikelen over de mogelijke aanpak van de economische crisis veel taal in hetzelfde paradigma, te weinig over de vraag waarom we telkens weer in dezelfde fuik lopen. Ook de aanpak van de vluchtelingenstromen en de terroristische dreigingen vertoont veel, zich herhalende, retoriek. Goed bedoeld, maar toch veel machteloosheid ademend.
Misschien biedt de nieuwe tijd de kans aan meer inspirerende leiders om naar voren te treden, maar toch is de kans groot dat alle gebruikelijke cycli zich ook in de komende jaren gewoon gaan herhalen; een tijd lang donker, dan weer een ‘boost’ door de introductie van een compleet nieuwe industriële en economische wending, waarbij we vervolgens weer allemaal als schapen blatend de lichtende economische parameters volgen.
Tenzij ……… Van onderaf zijn er mooie maatschappelijke bewegingen gaande. Maar daarover een andere keer meer.